Oxford Dictionaries, bazı sözcükler için verdiği cinsiyetçi tanımlardan ötürü topa tutuluyor. Öte yandan kadınlar için kullanılan bazı ifadelerin geçtiği tarihsel süreç, olumsuz tutumların aslında ne kadar derinlere işlediğini gözler önüne seriyor.
Dilbilimcilerin eşdizimlilik (İngilizcesi collocation) olarak adlandırdığı, iki kelimenin yan yana gelme olasılığını belirten bir kavram vardır. Mesela size “pop” kelimesini verirsem, aklınızda bu kelimenin yanına gelebilecek kelimeleri hızla döndürmeye başlarsınız: “Pop müzik”, “pop şarkısı” veya “pop yıldızı”, oluşması kuvvetle muhtemel kombinasyonlar. “Pop sansasyonu” ya da “pop divası” ise düşünmenizin biraz daha az olası olduğu ikililer. Ve muhtemelen “pop şnorkeli” diye bir şey düşünmezsiniz.
Peki, “kudurmuş” (rabid) kelimesini söylesem aklınıza ne gelir? Sözlük yayımcısı Oxford Dictionaries’e göre bu kelimeyle yan yana gelebilecek kelimelerden biri, “feminist”. Yayımcı, bazı kelimelerin kullanılışlarına ilişkin yaptığı açıklamalar yüzünden yoğun eleştirilerin odağı olmuş durumda. Sözlüğe göre “dırdırcı” (nagging) kelimesini “kadın [eş]” (wife) kelimesi takip ediyor. “Cırlak” (grating) ve “kulak tırmalayan” (shrill) gibi sıfatlar da, erkek seslerinden ziyade kadın seslerini betimleyen cümlelerde kullanılmış.
Oxford University Press yayınlarının bir parçası olan Oxford Dictionaries’in hedeflerinden biri, kelimelerin gerçek hayatta nasıl kullanıldığı hakkında bilgi vermek. Yayımcı, cinsiyetçilik ithamlarına da bu amaçlarını vurgulayarak cevap verdi. Yaptıkları bir açıklamada “Kullandığımız örnek cümleler birçok farklı kaynaktan derlenmiştir ve Oxford University Press’in görüş ve fikirlerini yansıtmamaktadır.” ifadesi yer aldı.
Bir başka deyişle cinsiyetçi olan sözlük değil, İngilizce konuşulan dünyanın kendisi. Neden “sağcı” (rightwinger), “komünist” (communist) ya da “hayran” (fan) yerine “feminist” kelimesi seçilmiş ki? Yayımcı, sanki kendi açıklamasından emin değilmişçesine “’rabid’ kelimesi için verilen örneğin gerçek kullanımı yansıttığından emin olmak için gözden geçirildiğini” söyledi.
Yayımcının bu hareketi gayet iyiye işaret olsa da sonuçta umduğunuz sonucu alacağımız garanti değil. Belki de “kudurmuş” (rabid) kelimesinin “feminist” kelimesiyle yan yana gelme olasılığı diğer kelimelerden daha fazla, ki Oxford University Press’in kullandığı kaynaklar arasında Internet üzerindeki tartışma ortamları da varsa sonuç büyük ihtimalle bu yönde olacaktır. Cinsiyetçi varsayımların konuşma ve yazı dilimize girmesinin oldukça basit bir nedeni var, o da toplumun hala cinsiyetçi olması.
Açık ya da özel neredeyse tüm ilişkilerimizde aracı olan dil, kültürel tutumlarımızın izini belirgin bir şekilde taşır. Bu yüzden dilin tarihi, adeta bu tavırların nasıl evrimleştiğini ya da nasıl tıpatıp aynı kaldığını gösteren bir fosile benzer.
Söz konusu kadınlar olduğunda bu konudaki bulgular hiç de iç açıcı değil. Dünya nüfusunun yarısının aşağılanması, farkına bile varmayacağınız biçimde dilin derinliklerine işlemiş. Bu durum, kendini genellikle zaman içinde gerçekleşen anlam kötülenmesi (İngilizcesi pejoration) olarak gösteriyor. Dilbilimciler, anlam kötülenmesinin, kadınları anlatan kelimelerde erkekleri anlatan kelimelerde olduğundan daha fazla gerçekleştiğini uzun zamandır gözlemlemekte. İşte bu duruma sekiz örnek:
“Mistress”
“Mistress” kelimesi, “master” (efendi) kelimesinin kadınlar için kullanılan karşılığı olduğundan “himayesinde hizmetçiler ve yardımcılar çalıştıran kadın” anlamına geliyor. Kelime, İngiltere’nin Normanlar tarafından fethedilmesiyle birlikte Fransızcadan İngilizceye bu anlamıyla girmiş. 17. yüzyıldan bu yana ise “bir erkeğin, karısı dışında uzun süreli cinsel ilişki kurduğu bir kadın; metres” anlamına gelecek şekilde kullanılıyor.
“Hussy”
Bir zamanlar iyi ya da kötü bir anlam taşımayan bu kelime, bir evi yöneten kadın anlamına geliyordu. “Hussy” kelimesi, günümüz İngilizcesindeki “housewife” (ev hanımı) kelimesinin kökteşi olan, 13. yüzyılda kullanılan “husewif” sözcüğünün kısaltılmış hali. Ancak 17. yüzyıldan beri “adı kötüye çıkmış, kötü davranışlar sergileyen kadın [şirret]” anlamında kullanılıyor. Günümüzde, bu kelimenin tek anlamı da bu.
“Madam”
“Sir” (bay) kelimesinin kadınlar için kullanılan karşılığı olan “Madam” kelimesi “yüksek rütbeli kadın” anlamına geliyor ve resmi hitaplarda kullanılıyor. 18. yüzyıldan sonra “kendini beğenmiş veya kibirli kadın, aşüfte” hatta metres veya fahişe anlamlarıyla kullanılmaya başlanmış. 19. yüzyıldan beri de genelev işleten kadın anlamı da var.
“Governess”
15. yüzyıldan beri “bir kurum, yer veya grubun başındaki yetki sahibi kadın” anlamında kullanılıyor ve “governor” (amir) kelimesinin kadınlar için kullanılan karşılığı. Zaman içinde anlamı daralıp statüsünü kaybetmiş ve artık “bir çocuk veya genç kızın bakımı ve yönlendirmesinden sorumlu kadın” anlamında kullanılıyor.
“Spinster”
Bu kelime “ip eğiren kimse” anlamına geliyor ve nadiren erkekler için kullanılsa da asıl kadınlar için kullanılıyordu. Kocası olmayan bir kadın gelir elde etmek için ip eğirebileceğinden bu terim evlenmemiş kadınlar için kullanılmaya başlandı ve bir süre sonra evli olmayan kadınlar için kullanılan resmi terim haline geldi. 18. yüzyıldan itibaren “belli bir yaşa gelmiş olmasına rağmen evlenmemiş kadın” anlamında kullanılıyor.
“Courtesan”
Bu kelime anlamı en çok değişenlerden biri. “Hükumdarın maiyetinde bulunan kimse” anlamına gelen “courtier” kelimesinin kadınlar için kullanılan karşılığı olan “courtesan” günümüzde “fahişe” anlamına geliyor.
“Wench”
13. yüzyılda “genç kız, evlenmemiş genç bayan” anlamına gelen bu kelime 14. yüzyıldan itibaren “hafif meşrep kadın, metres” anlamnda kullanılmaya başlandı.
“Tart”
Collins Dictionary bu sözcüğün 19. yüzyılda kadınlar için kullanılan bir sevgi sözcüğü olduğunu ve “bir tanem” kullanımı ile eş anlamlı olduğunu söylüyor. Fakat 1887 yılından beri “edepsiz kadın, fahişe” anlamında kullanılıyor.
Bu kelimelerin bazılarının erkekler için kullanılan karşılıkları dildeki cinsiyetçiliği gözler önüne seriyor. Erkekler için kullanılan kelimeler güç ve statü göstergesi iken bunların kadınlar için kullanılan karşılıklarının oldukça farklı anlamları var. Bir zaman eşitlik gösteren kelimeler, günümüzde daha düşük statüde veya erkeklere cinsel hizmet veren kimse anlamında kullanılıyor.
Bu sekiz kelime, toplumsal koşulların dilde nasıl bir iz bıraktığını gösteriyor. Anlam kötülenmesi zaman içinde ve bilinçsiz bir şekilde gelişmiş olsa da tarih boyunca yaşanan değişim yadsınamaz. Feminizm hareketleri dile etki edebildi mi? Oxford Dictionary’ye bakılırsa hayır. Kadınlar için kullanılan ve zaman içinde metres veya fahişe anlamına gelmeyecek kelimeler olabilir mi? Umut var, ama bunu ancak zaman gösterecek.
Kaynakça:
https://www.theguardian.com/commentisfree/2016/jan/27/eight-words-sexism-heart-english-language
